سید روح الله ابوالحسنی:
مثل چیست؟
مثل، سخن کوتاه و مشهوری است که به قصه ای عبرت آمیز یا گفتاری نکته آموز اشاره می کند و جای توضیح بیشتر را می گیرد. کلمه” مثل ” عربی است و کلمه فارسی آن “ متل ” است. وقتی مثل گفتن صورت بی ادبانه پیدا کند آن را متلک می گویند. البته ضرب المثل یک ترکیب عربی است به معنای مثل زدن. در همه زبانهای دنیا ضرب المثل فراوان است. بعضی از مثل ها در همه زبانها به هم شباهت دارند. هر قدر تاریخ تمدن ملتی درازتر باشد بیشتر حادثه در آن پیدا شده و مثل های بیشتری در آن وجود دارد و در زبان فارسی نیز ده ها هزار ضرب المثل وجود دارد.
مثل ها چند نوعند؟
عبارت مثل گاهی کوتاه است و در دو یا سه کلمه خلاصه می شود مانند (فیل و فنجان ) که می فهماند دو چیز از جهت کوچکی وبزرگی با هم تناسب ندارند. این مثل در اصل دارای ۵ کلمه بوده ( آب دادن فیل با فنجان ) ولی معمولا با همان دو کلمه به اصل مثل اشاره میکند. عبارت مثل گاهی دراز است مانند ( آفتابه و لولهنگ هر دو یک کار را می کنند ولی ارزش آنها وقت گرو گذاشتن معلوم می شود ) چون لولهنگ از سفال ساخته شده ارزشش از آفتابه که از مس است کمتر است. مثل گاه یک عبارت ساده است و گاه یک خط شعر.
( شتر در خواب بیند پنبه دانه گهی لپ لپ خورد گه دانه دانه )
مثل ها از کجا می آیند؟
بعضی از مثلها حاصل پندهای دانایان یا پیشوایان مذهبی یا تجربه های زندگی مردم است. اینگونه مثل ها را حکمت می نامند. بعضی گفتار اشخاص نامدار تاریخی یا عادی بوده که در موقع خاصی خیلی بجا و مناسب بوده و از بس به ذوق دیگران خوش آمده مشهور شده است. بسیاری از مثل ها نتیجه داستانی است، خواه حقیقی یا افسانه ای باشد. در حالی که مردم از داستان اصلی آن ممکن است بی خبر باشند و یا ممکن است در هر شهری به صورتی نقل شود. بعضی از مثلها از یک قطعه شعر معروف گرفته شده است مانند، ( از ماست که بر ماست ) که از شعر معروف ناصر خسرو گرفته شده است. مثل های منظوم گاه ساخته و پرداخته شاعر است و گاهی از مثل های ساده گرفته شده و در شعر زیبا و مناسبی جا افتاده و جانشین مثل قدیمتر شده است.
مثل چه فایده دارد؟
دانشمندان تاریخ و جامعه شناس در بررسی روحیات و اخلاق گذشتگان از مثل های جاری هر محلی استفاده می کنند دانستن مثل ها گفتن و نوشتن را آسان می کند. چون این جمله ها کوتاه و زیباست و بر دل مینشیند و گفتگوی دراز را کوتاه می کند و اگر در جای خود استفاده شود اثر حرف بیشتر می شود. درست به کار بردن مثل هم خودش یک هنر است. اگر در جای نامناسب گفته شود و یا با موضوعی که در میان است مطابق نباشد ممکن است صورت متلک به خود گیرد.
در پایان تعداد ۱۲ ضرب المثل با توضیحات در خصوص منشاء آن ارائه می گردد. امید است این ضرب المثل ها که در گویش بومیان گیلاسی هم دیده می شود، قطره ای از دریای هنر و فرهنگ گیلاسی را به خوانندگان محترم یادآور گردد.
***
چَنگِل بِنِه مَگِه چال بَکِردِنِه؟
مگر بوته ی چُغندر چال کرده اند؟
( در بیان فراموشکاری بازماندگان شخص متوفی می آید )
موارد استفاده : هر گاه کسی از دنیا برود و بازماندگانش حُرمت او را نگه ندارند یا دیگران قصد انجام عملی را داشته باشند که به نوعی بی احترامی به متوفی محسوب شود ؛ این مَثل بکار برده می شود که یعنی مگر عزیز ما چُغندر بود و در خاک رفت که شما اینقدر بی توجهید ؟
۲- اگر اینکار بیّه، مِن تِسِّه، زِنِّه وِرگ، ایارمِه
اگر این کار انجام شد برای تو گرگ زنده می‌آورم.
این مثل در امور محال و غیرممکن گفته‌می شود.
۳- بَپِتِ خربِزِه، شالِ نصیب بونه
خربزه پخته نصیب شغال می‌شود.
زمانیکه چیزی با ارزش نصیب فردی بی لیاقت می شود.
۴- خی کِله، خی عمل اِنه
بچه خوک، خوک می‌شود.
از مار نزاید بجز بچه مار.
۵- آفتاب و وارِش شالِ عروسیه
آفتاب و باران نشانه عروسی شغال است.
کنایه از روبه‌صفتی و فرصت‌طلبی است.
۶- تِلاکِته، بورده شالِ پیشواز
جوجه‌خروس به استقبال شغال رفته‌است.
کنایه از به استقبال خطر رفتن است.
۷- لِسَگ، جمعِ شاخدار دَکِتِه
حلزون هم جزو شاخداران به حساب آورد.
کنایه از اظهار وجود و خودنمایی است.
۸- بامشی بَلِشتِ دیم داینه
صورت گربه لیسیده را دارد.
درباره کسانی که خود را می آرایند و ظاهرشان را زیبا نشان می دهند اما سیرتی نازیبا دارند این مثل را می آورند.
۹- شال، پوسِه کلا رِه گیر بیارده
شغال کلاه پوستین را گیر آورد.
هرگاه مالی بی رنج و زحمتی به کسی برسد و او هم بی دریغ خرج کند و یا دست تطاول به مال مردم دراز کند دیگران این مثل را می زنند که یعنی او دارد با مال مفت، بازی می کند.
۱۰- شالِ دَس، گو بِتیم بِسپِرِسی؟
شکم گاو را دست شغال سپردی؟
هرگاه کسی امانتی را به دست فردی نااهل و ناامین بسپارد، دیگران با ذکر این مثل به او هشدار می دهند.
۱۱- شو سیو، گو سیو
شب سیاه و گاو سیاه.
۱- همان‌گونه که گاوِ سیاه در شبِ تاریک به چشم نمی‌آید، دزدی در دلِ شب هم از دید بسیاری مخفی می‌ماند بنابراین این مثل هشداری است که در این موقع ذکر می‌شود.
۲- اگر کسی بخواهد در شب با لباس ساده یا کفش ساده بیرون برود این مثل را می‌زنند یعنی کسی متوجه عیب‌های لباس نمی‌شود.
۱۲- کنو رِ مونه
مثل زالو است.
۱- این مثل، در وصف افراد سنگدل و خونریز می‌آید.
۲- در مورد افراد نزولخوری که شیره جان مردم را می‌مکند، این مثل زده‌می‌شود.
۳- زنانی که بچه شیرخواره دارند، گاهی با بیان این مثل، در مورد فرزندانشان، حرص او به شیر خوردن را اینگونه تشبیه می‌کنند.
ادامه دارد …
جهت دانستن مفهوم و یا به اشتراک گذاشتن متلهای خود و یاری اینجانب در این امر فرهنگی و بومی, آن را به آدرس E-MAIL اینجانب روح ا.. ابوالحسنی RYM_1392@YAHOO.COM ارسال فرمائید.
